SOYKIRIM BOYUTLARINDA

Başbakanlık Osmanlı Arşivi kayıtlarına göre Kongre Caddesi`ndeki Hacı Ahmet Hanı`nda çeşitli şekillerde katledilmiş 1.373 Türk cenazesi olduğu tespit edilmişti. Yine şehir eşrafından Kantarcızade Hacı Mustafa`nın kayıtlara geçen tespitlerine göre sadece Erzurum şehir merkezinde Ermenilerce öldürülen Müslümanların sayısı 13 bin 273`tü. Üstelik bu kayıt ve tespitler yapılırken Alman heyeti de hazır bulunmuştu. Van`da 80 bin Müslümanın kısa bir sürede katledilmesi, aynı şekilde Kars ve Ardahan civarında yine bir yıl gibi çok kısa bir sürede 30 bin Müslümanın öldürülmesi katliamın boyutlarını ortaya koyan diğer veriler. Katliam o derece büyüktü ki Dahiliye Nezareti`ne (İçişleri Bakanlığı) gönderilen raporda, Ermenilerin Kars ve Ardahan`da yaptıkları mezalim `soykırım` olarak değerlendiriliyordu.

Olaylar 1918`de de devam ediyor. 27 Aralık 1918`de 9. Ordu Komutanı Yakup Şevki Paşa`nın Kars`tan Harbiye Nezareti`ne gönderdiği telgrafta yapılan katliamlar `mezalim` olarak niteleniyor ve bu mezalimin İstanbul`daki İtilaf Devletleri temsilcilerine duyurulması isteniyor. Paşa`ya göre insaniyete aykırı olan söz konusu mezalimin `bu kış günü devam etmesi` kabul edilemezdir. 18 Ocak 1919`da Paris`te başlayan Barış Konferansı Osmanlı Hükümeti`ne Yakup Şevki Paşa`nın dile getirdiği Ermeni kıyımına uğrayan Müslümanların durumunu dünya kamuoyuna duyurma fırsatını verdi. Bogos Nubar başkanlığındaki Ermeni heyetinin Ermenilerin taleplerini içeren muhtırayı Paris Barış Konferansı`na sunduğu günlerde Osmanlı Hükümeti de Ermeni meselesi hakkındaki görüşlerini İtilaf Devletleri`nin İstanbul`daki yüksek komiserlerine sundu. Tevfik Paşa hükümetinin hazırlayıp sunduğu bu muhtırada ilk kez Ermenilerin Müslümanlara yönelik katliamları ile ilgili toplu bir rakam veriliyordu. Bu raporda 1914`te başlayıp 1919`a kadar gelinen sürede, yani 5 yılda, Ermenilerin Doğu Anadolu`da 1 milyon`dan fazla Müslümanı öldürdüğü dile getiriliyordu. Başbakanlık Osmanlı Arşivi- Hariciye- Siyasi bölümünde yer alan belgelere göre, komiserliklere sunulan raporda katliam ile ilgili rakam şöyle yer alıyor: `Osmanlı hükümeti şimdi tarafsız şahitlerin şahitliği ve yüksek yetkili Rus memurların hazırladığı raporların neticesini ortaya çıkarmış ve Ermeni çetelerinin, tehcir tedbirleri alınmadan özellikle Çar orduları tarafından doğu şehirlerimizin istilasından sonra bir milyondan fazla Müslümanı şehit ettikleri anlaşılmıştır.`

Tevfik Paşa`nın raporunda sadece şehit Müslümanların sayısı verilmemişti. Raporda Ermeni meselesi diye tanımlanan bu sorunun çözümü için bir öneri de yer alıyordu. Bu öneri, bir İsveçli delegenin başkanlığında eşit miktarda Ermeni ve Türk delegelerden oluşan karma bir komisyonun kurulmasıydı. Bu komisyonun görevi, iskan edilecek olan Ermenilerin miktarı esas olacak şekilde Ermenilere ait olduğu söylenen arazi ile yine onların Türkiye dahilinde sahip oldukları arazinin boyutlarını tespit etmekti. Bununla yetinmeyen Osmanlı hükümeti, 13 Şubat 1919`da bu kez tehcirin sebeplerini belirlemek amacıyla kurulacak soruşturma komisyonuna tarafsız hukukçuların katılmaları için İsveç, Hollanda, İspanya ve Danimarka hükümetlerine birer nota verdi. Ne yazık ki bu devletler, 6 Mayıs 1919`da Osmanlı Hükümetine verdikleri birer notayla bu öneriyi reddettiler.