3 ncü Ordu Komutanlığına
Pasinler kazasının Bozviran köyü civarında oturan Ermeni köyleri
sakinlerinin durumlarının incelenmesi konusunda, o taraflara gönderilmiş
olan sivil polis memurluğundan bazı bilgileri içeren yazının sureti komutanın
görüşleri alınmak üzere Ek’te sunulmuş ve içeriğine göre araştırılarak
gereğinin yapılması konusunda adı geçen kaymakamlığa tebliğ yapılmıştır.
Emir ve müsaadelerinize arz olunur.
13 Eylül 1914
Erzurum Vali Vekili
Defterdar
Rusya’da bulunduğum sırada, gerek doğu illeri meselesinin ve
gerekse Kafkasya’da ortaya çıkan ufak tefek meselelerin çözümünde, Rus
Hükûmetinin Ermenilere çok güvendiğini ve onları kendi tarafına çekerek
doğu illeri adını alan Doğu Anadolu’da, istediği zamanda bir ayaklanma ve
karışıklık çıkararak bu şekilde iç işlerimize müdahale ile devletimizi
sıkıştırmak amacını güttüğünü, resmî ve gayriresmî olarak duymuştum. Bu
amaç için pek çok para harcayan Rusların, Ermenileri her durumda kendi
tarafına çektiğini ve Ruslara karşı Ermeniler arasında uyanan bu tutkunun
bizim topraklarımızdaki Ermenilere de bulaştığını yine Petersburg’da
bulunduğum son zamanlarda öğrenmiştim. Bu sebeple, Pasinler kazasındaki
Ermenilerin durumuna dair polis tarafından verilen raporları dikkate değer
bulduğum gibi, bütün doğu illerindeki Ermenilerin büyük bir kısmının da, aynı
duygu ve düşüncede oldukları şüphesizdir. 1 nci Şubeye teslim edildi.
14 Eylül 1914
Erzurum Valiliği Yazı İşleri Müdürlüğü
Bundan beş altı gün önce Pasinler’in Komasur, Bozviran, Velibaba,
Aliçehrek köylerine gidilip soruşturmaya başlandı. Şöyle ki: Rusya bundan iki
sene önce, 101 seneye mahkûm olarak Sibirya’ya gönderilen Gümrü
Ermenilerinden Aramays ismindeki fedaî başını, şimdi terhis ederek Kars’a
göndermiştir. Orada Ermenilerden birçok çete üyesi kaydederek birlikte
Seynihan kordonuna gelip onlardan 10, 15 kadar haydutu kıyafet
değiştirterek, yani Pasin köylülerinin elbiselerini giydirerek, köylere
göndermiş. Köylülere öğüt olarak “Sizler Osmanlıya yardım etmeyiniz.
Aramays diyor ki Rusya Devleti bize söz verdi. Kars’tan Osmanlı ülkesinde
nereye kadar gider isem, oraya kadar size beylik vereceğim.” dedi. Bu
köylerde ne kadar Ermeni varsa Aramays adını işittikleri zaman Aramays
tarafına geçmek fikrindedirler. Hatta Hamit Ağanın çetesine yazılan Komasur
köyü Ermenileri, Aramays’tan aldıkları cevap üzerine beygirleri geri vererek
çeteden çıkmışlardır. Aramays yine nasihat olarak “Sizler Osmanlıya yardım
ederseniz, Rusya’nın Kars tarafında, Ermenilerden çok başka millet yoktur.
Siz gidip kendi milletinizin canına, malına nasıl hıyanet edersiniz?” der.
Rusya’nın mareşallerinden Loris Melko’nun oğlu, ihtilâl çıkarmak için
Van’a gitmiştir. “Osmanlı Rusya’ya taarruz etmedikçe, sizler tarafından bir
ihtilâl ortaya çıkmasın.” talimatı verilmiştir. “Her ne zamanki, Osmanlı harbe
başlarsa siz de o sırada ihtilâl çıkarınız. Askere de giderseniz, üçte biriniz
gidin. Askerde iken Rusya’ya taarruz etmeyiniz.” Erzurum delege evine
Komasur’dan üç adam gönderilmiştir. Cevap bekliyorlar. Delege ne
emrederse o yolda hareket edeceklerdir. Aramays’ın yazmış olduğu çetelerin
birçoğunun da Pasinler ve Ova Ermenilerinden olduğu, her köyden de kırkar
ellişer kişinin gittikleri, bunun üzerine Seynihan kordonuna birçok silâh ve
mühimmat da Aramays tarafından götürülmüştür. Geliniz bu silâhları
götürünüz. Bunların bir kısmı razı olmuş ve bir kısmı da razı olmadıklarından
dolayı, Bozviran köyünden Keşiş oğlu meşhur komite başı Bedros’un iki gün
önce Seynihan’a silâh veya adam geçirmek için gittiği ve yukarıda
açıklananların hepsinin güvenilir araştırmalardan olduğu gibi, Rusya’nın şu
sırada yenilgi haberleri işitildiğinden, çok üzgün oldukları dış
görünüşlerinden anlaşılmıştır. Önceden arz ettiğim sebeple aşiret alaylarının
içten bağlılıkla vatana çalışacakları arz olunur.
13 Eylül 1914
Sivil Memur
Mehmet Nuri